Een van de eerste duurzaamheidsthema’s waarover veel debat ontstond was de relatie tussen toerisme en derde wereld. Zo organiseerde het Centrum Kontakt der Kontinenten al in 1972 een conferentie over dit onderwerp. De toerismegroep van de Stichting International Werkkampen (SIW) organiseerde in 1979 een seminar waarbij ook Afrikaanse organisaties werden uitgenodigd. Om die discussie te verbreden werd de toerismegroep van het SIW opgericht die in 1981 de brochure Retourtje Noord-Zuid uitgaf. In deze brochure en het vervolg daarop (‘De andere kant van de zon’) gaf de SIW kritiek op toerisme naar de derde wereld. In 1986 werd de SIW-toerismegroep omgevormd tot de Stichting Toerisme & Derde Wereld. Ter gelegenheid van de oprichting van deze stichting werd in datzelfde jaar een symposium in het Tropenmuseum georganiseerd over voorlichting aan toerisme naar de derde wereld. Vanaf het najaar van 1986 publiceerde de stichting de landenreeks Te Gast In publicaties.
In 1987 richtte Frans de Man de Stichting Retour op. De stichting speelde een belangrijke rol in de discussie over duurzaam toerisme en was bijvoorbeeld betrokken bij de start van SNV's cultureel toerisme programma in Tanzania en bij DOV . Retour was een van de initiatiefnemers in 1995 van ECPAT Nederland, ter bestrijding van seksuele uitbuiting van kinderen in toerisme en in 1998 van de Tourism Child Protection Code . In 1996 en 1997 bracht Stichting Retour ook het tijdschrift Montezuma uit. Retour was ook lid van TEN, een Europees netwerk met organisaties als AKTE in Zwitserland, Tourism Concern in Engeland en Tourism Watch in Duitsland, die kritisch waren/zijn op toerisme naar ontwikkelingslanden en het effect daarvan op lokale gemeenschappen, hun land-, water- en arbeidsrechten en de positie van vrouwen en kinderen.
Dit netwerk met partners over de hele wereld kwam in 2016 na de publicatie door de VN van de SDGs (in 2015) met het rapport Transforming Tourism over de relatie toerisme en duurzame ontwikkeling, met name in de Derde Wereld.
Reisorganisatoren werden zich steeds meer bewust van de gevolgen van toerisme voor derde wereldlanden. Met name Multatuli Travel, dat in 1993 werd opgericht, probeerde de principes van ‘fair trade tourism’ in de praktijk te brengen. Tijdens hun reis bezochten toeristen ook ontwikkelingsprojecten en overnachtten ze zoveel mogelijk in lokale accommodaties. Ondanks de nodige publiciteit lukte het Multatuli Travel niet om voldoende klanten te werven. Vandaar dat de reisorganisatie in 2000 stopte met haar vakantiereizen
In tal van themanummers van (wetenschappelijke) tijdschriften en boeken over de rol van toerisme in derde wereldlanden vonden heftige discussies plaats. Die hebben allerlei projecten van ontwikkelingsorganisaties op gang gebracht. Vooral de ontwikkelingsorganisatie SNV heeft tussen 1995 en 2011 een belangrijke rol gespeeld in het ontwikkelen van toeristische projecten en adviesdiensten voor ontwikkelingslanden. SNV werd gefinancierd door het ministerie van Buitenlandse Zaken. In de periode 2008 - 2013 werd toerisme onderdeel van het “Initiatief Duurzame Handel” (IDH ). Tussen 2000 en 2012 werd het programma Biodiversiteit en toerisme programma IUCN -NL uitgevoerd met een nadruk op ontwikkelingslanden. Tussen 1995 en 2005 heeft Nederland ook samengewerkt met vooral Costa Rica in het kader van de Duurzame Ontwikkeling Verdragen (DOV ). Ontwikkelingsorganisaties als CORDAID en NOVIB (in de Filipijnen) hebben ook kortstondig toerisme projecten uitgevoerd, vaak samen met TUI Nederland en avontuurlijke reisorganisatoren als Baobab, Sawadee en Afriesj Reizen. Ook de in 2007 opgerichte Travel Foundation Nederland (TFN ) richtte zich met name op ontwikkelingslanden.
Als voorbereiding op de 7e UN-commissievergadering over duurzame ontwikkeling in New York, waar toerisme voor het eerst op de agenda stond, organiseerde de Nationale Commissie voor internationale samenwerking en Duurzame Ontwikkeling (NCDO) in 1999 een publiek beraad over toerisme en duurzame ontwikkeling. Om de wetenschappelijke basis onder het thema toerisme en duurzame ontwikkeling te versterken besloten KLM, Cordaid, WNF en IUCN-NL in 2010 een positie van buitengewoon hoogleraar mogelijk te maken aan Wageningen University & Research (WUR).
Al deze Nederlandse projecten en initiatieven zijn inmiddels gestopt. Zo werden bijvoorbeeld SNV, IUCN-NL en Cordaid rond 2012 door bezuinigingen genoodzaakt toerisme als aandachtsgebied af te bouwen en zich te richten op door de overheid aangegeven prioriteiten (zoals bijvoorbeeld voedsel of water). Ook ontbeerden deze projecten meestal duurzame (financiële) ondersteuning van de reisindustrie, waardoor ze weliswaar geleid hebben tot bewustwording en agendering van vraagstukken als dierenwelzijn, seksuele exploitatie van kinderen, en armoede(bestrijding) door toerisme, maar niet tot structurele veranderingen.
In de loop der jaren is de discussie verschoven van toerisme en Derde Wereld, via toerisme en ontwikkelingssamenwerking naar projecten die zich expliciet richtten op de vraag ‘hoe kan toerisme bijdragen aan armoedebestrijding’, ook wel bekend als pro-poor toerisme. In Nederland heeft vooral SNV methoden en projecten op dit terrein ontwikkeld. Na 2010 is deze discussie verbreed naar de vraag hoe toerisme bij kan dragen aan inclusieve groei door productieve werkgelegenheid te scheppen en tevens kan zorgen voor kansengelijkheid. Maar van actieve betrokkenheid van ontwikkelingsorganisaties bij toerisme is de laatste 10 jaar om bovengenoemde redenen geen sprake meer. Alleen het CBI houdt zich met duurzaam toeristisch ondernemen in ontwikkelingslanden bezig
Het CBI, actief sinds 1970, is onderdeel van Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO) en wordt gefinancierd door het ministerie van Buitenlandse Zaken. Het CBI ondersteunt de verduurzaming van het MKB in ontwikkelingslanden, stimuleert de export van producten met toegevoegde waarde naar de regio en Europa en draagt bij aan de bevordering en creatie van fatsoenlijke banen, met speciale aandacht voor jongeren en voor vrouwen in managementfuncties en vrouwelijke ondernemers en daarmee aan de SDG’s 5, 8, 12 en 17. Toerisme is een van deze producten. Het CBI heeft jarenlang op de Nederlandse Vakantiebeurs een grote stand gehad met deelnemers uit geselecteerde ontwikkelingslanden, zowel lokale ondernemers als overheidsorganisaties. Het CBI stimuleert duurzaam toerisme in ontwikkelingslanden onder anderen door promotie van de Travelife aanpak onder het motto dat toeristen erop gebrand zijn het negatieve effect van hun reizen te minimaliseren en tegelijkertijd een positieve bijdrage te leveren aan de bestemmingen en gemeenschappen die ze bezoeken.